Voorbij de kunst – boekpresentatie van One Day Artist

Zaterdag 19 mei had ik de eervolle klus om het boek 'Voorbij de kunst', te presenteren, geschreven door de dame en heer van One day Artist (Yotka Kroeze en Jobbe Holtes). Ze schreven er al eerder over. Hieronder de tekst van mijn praatje. En ik zeg nu alvast: koop dat boek!! (Hier bijvoorbeeld: https://palmslag.nl/boeken/voorbij-de-kunst) 

"Deze middag is een vrolijke en feestelijke gelegenheid, helemaal passend in de sfeer van One Day Artist. Voor Yotka en Jobbe de eerste keer dat ze een boek hebben geschreven, voor mij de eerste keer dat ik iets mag zeggen bij een boekpresentatie, maar, zoals de grote vrolijke filosoof Pippi Langkous al zei: ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het kan.

(Even voorstellen? Ik ben Esther Schaareman, al best lang (zo’n 20 jaar) docent in de kunstvakken, theoretisch- en mediapedagoog, onderwijsontwikkelaar op mijn eigen school het Kamerlingh Onnes en binnen Openbaar Onderwijs Groningen, en ik schrijf voor het vakdidactisch tijdschrift Kunstzone.)

Ik wil bij deze vrolijke gelegenheid een aantal dingen zeggen: waarom ik fan ben van dit boek ‘Voorbij de kunst’, én van One Day Artist, wat volgens mij het belang is van dit boek voor het werkveld en tenslotte: iets over het belang van kijkonderwijs in het kunstonderwijs. En ik begin bij dat laatste – het hart van het boek.

Dat we leven in een beeldcultuur is een nauwelijks te overtreffen cliché en dat juist jongeren dagelijks (liever: dag en nacht) zijn ondergedompeld in een poel van visuele prikkels behoeft ook geen betoog. Loop in een pauze door een school en met gebogen nekjes hangen de kids boven de schermpjes. Met kijken heeft dat weinig te maken: het zijn impulsen, een quick scan van de sociale bubbel waarin jongeren zitten. Een veelgehoorde klacht in het onderwijs is dat het moeilijk is om leerlingen langdurig aandacht voor iets op te laten brengen: voor langer kijken, voor dieper denken. Dat geldt eens te meer voor kijken naar kunst, waar onbekendheid (‘ik snap dit niet’), vooroordelen (‘kunst is saai’) en de vaak simplistische indeling in mooi of lelijk die aandacht voor het kijken naar kunst in de weg zitten.

Dat is ontzettend jammer. Het boek dat ik hier nu in mijn handen heb, brengt niet alleen in kaart waarom dat jammer is, maar biedt suggesties om die aandacht wél te krijgen. Ik licht er, vanuit mijn eigen ervaring als kunstjuf, voor dit feestelijke moment twee dingen uit die mij na aan het hart liggen.

Ten eerste: kunst is van nature ambigue. In het voorwoord stellen Yotka en Jobbe dat kunst opzettelijk dubbelzinnig is. Een kunstwerk moet actief verkend en veroverd worden. Dat is een ontzettend waardevolle exercitie voor jongeren die midden in een proces van persoonsvorming en zitten. Enerzijds biedt een kunstwerk een houvast: er is iets om naar te kijken, te beleven, te ervaren, dat een stukje van de wereld vertegenwoordigt. Er is een uitgangspunt waarop je kan reageren. Anderzijds biedt een kunstwerk vrijheid, ruimte voor eigen interpretatie en die van anderen. Er is geen goed of fout, het is geen wiskundesom, maar je mag er zelf iets van vinden. En door dat kunstwerk te verkennen, leer je jezelf kennen: in voortdurende dialoog met de wereld om je heen ontwikkel je immers je identiteit.

Het tweede punt gaat over de koppeling tussen maken en kijken en het belang van goed kijken voor een creatief proces. Goed kunnen kijken helpt een leerling die ondergedompeld is in een maakproces, in de flow zit, om intuïtief interessante beslissingen te nemen. Goed kijken betekent dat je weet waarnaar je kan kijken, betekent taal hebben om je kijkervaring te verwoorden, en betekent lef hebben om zowel analytisch als associatief op een kunstwerk te reageren. Goed kijken kan je trainen en kijken naar kunst is een supertraining, juist vanwege die eerder genoemde ambiguïteit. Hoe bewuster je bent van wat je ziet, hoe rijker het maakproces en dus hoe interessanter het product kan worden. En dit zijn nog maar twee dingen over het belang van kijkonderwijs voor het kunstonderwijs die ik vanuit mijn perspectief als kunstjuf aanhaal.

Kom ik nu bij het belang van ‘Voorbij de kunst’ voor het werkveld. Ik heb dit prachtige boek sinds dinsdag in bezit en ik heb nog niet de gelegenheid gehad om het helemaal door te nemen: ik moest dummies nakijken, surveilleren bij een examen, een vergadering voorbereiden en, oja, lesgeven. Het is symptomatisch voor het onderwijs: wat voor leerlingen geldt, geldt soms even hard voor docenten: de waan van de dag slorpt zoveel van onze tijd, dat we nauwelijks de rust nemen om stil te staan bij wat we eigenlijk willen met ons kunstonderwijs. ‘Teachen’ we eigenlijk wel wat we ‘preachen’? Iedereen die wel eens een kunstles heeft gegeven, herkent de neiging om, met de hijgende adem van tijdnood in je nek, te verwoorden wat je wilt dat je leerlingen zien: ‘Kijk, hier zie je een eend met een pistool.’ 

Terwijl je leerlingen misschien vooral blote tieten zien of een kraan. Dat is geen kijkonderwijs, dat is vertelonderwijs. Dit boek helpt docenten niet alleen zich bewust te worden van oude patronen, maar biedt ook praktische handreikingen waarmee je meer ruimte laat voor het kijken van de leerlingen, en die je bij wijze van spreken de eerstvolgende les al kan toepassen. Bovendien geeft ‘Voorbij de kunst’ een heldere samenvatting van de belangrijkste recente theorieën en onderzoeken over kijkonderwijs – want voor het lezen van wetenschappelijke artikelen en achtergrondliteratuur hebben we in het onderwijs al helemaal geen tijd. Wat het boek overtuigend maakt, is dat het gebaseerd is op jarenlange ervaringen in het geven van cursussen ‘anders kijken naar kunst’: het is geschreven vanuit de klei van de onderwijspraktijk. Ik persoonlijk verheug me op onze opfriscursus van Yotka en Jobbe met mijn hele sectie  waarbij we bovendien op slinkse wijze ons scholingsbudget opmaken.

Ik besluit met een bescheiden laudatio: om uit te leggen waarom ik al jaren fan ben van One Day Artist, moet ik terug naar afgelopen dinsdag op mijn school, het Kamerlingh Onnes, waar de tweede klassen een maakdag hadden. Yotka en Jobbe hadden een bak kunstenaars georganiseerd en een enorme hoop spullen meegebracht. Die kunstenaars van zeer diverse pluimage zijn met een aanvankelijk matte en onwillige groep pubers de hele dag in de slag geweest om op 12 plekken in de school  locatiekunstwerken te maken. Uiteindelijk waren er kinderen bij die nul pauzes hebben genomen (ja, vooral die met de haakse slijper en de hamers). Het was een fantastische dag!

Met een enorme hoeveelheid energie, enthousiasme, ervaring, kunde én oog voor kwaliteit trekt de One Day Artist-caravaan de noordelijke scholen en instellingen rond. Duizenden jongeren en hun docenten hebben dankzij de workshops, projecten en bijscholingen van One Day Artist hun blik verruimd, zijn anders gaan kijken naar kunst, naar zichzelf en naar de wereld en ze hebben mooie kijk- en maakervaringen opgedaan. Met diezelfde energie, ervaring en know-how hebben Yotka en Jobbe nu een boek geschreven, prachtig vormgegeven én gepubliceerd. Hoe ze dat hebben gedaan is me een raadsel, maar het is er: een boek dat goed is om te lezen, en ook nog eens geweldig om naar te kijken.  

Ik kijk ernaar uit om het helemaal te lezen – we hebben gelukkig een dagje extra. Ik wil jullie van harte feliciteren met dit prachtige boek en ik ben ervan overtuigd dat er nog veel meer blikken mee worden verruimd."


En daarna was het nog heel gezellig!

Meer weten over One Day Artist: https://www.onedayartist.nl